فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 172 (1383)

شعر فتوح در صدر اسلام از اهیمت ویژه ای برخوردار است. مطالعه در این زمینه به تدوین مقالات وکتابهای پرحجمی نیاز دارد. زیرا این شعارکه بیشتر در جنگهای قادسیه، یرموک، نهاوند و غیره سروده شده از خصائص و امتیازاتی برخوردار است که نبردهای سخت و جانکاهی را در راه دین خدا و اقامه توحید بیان میکند و علاوه بر آنکه حماسه و شور و غیرت دینی مسلمانها را در این جنگها نمایان می سازد، تاثیر تعالیم عالی اسلام را هم در این اشعار آشکار می سازد و از طرف دیگر در شعر فتوح مرثیه های جانگدازی را مشاهده میکنیم که با مراثی ادب عربی دوره های دیگر از لحاظ اخلاص عمل و ایمان به پیغمبر و کتاب خدا بکلی متفاوت اسث و از حیث سبک هم این سروده ها بیشتر دارای رنگ عامیانه همراه با مفاخره است و از فصاحت و شیوایی شعر شاعرانی که با فراغت خاطر، تامل و اندیشه کافی اشعار استوار و محکمی می سرایند بهره کافی ندارند.

نقش قرآن در شعر دورهء اموی و عباسی نقشی مفهومی و غیر مستقیم است و اقتباس های ظاهری در شعر دورهء اموی که سمبل حاکمیت تعصب عربی است فقط در موارد نادری در جهت اندیشه های سیاسی به کار رفته است. در زمینهء نثر برخلاف شعر متون، کاملا دینی و یا تحت تاثیر مستقیم پیام های دینی است. در دیوان شاعران مهم دورهء عباسی همچون شریف رضی و متنبی اقتباس قرآنی حضور ندارد، ولی شعر دورهء سقوط شعری است که آیات قرآن در میان ابیات آن مشهود است و شعرای گمنام و مشهور در این امر مشترکند. مطمئنا یکی از علل این پدیده وجود حاکمیت های دینی است که بیشتر به ظواهر دینی مقید بوده اند. ابن معتوق یکی از شعرای شیعی قرن یازدهم هجری است. وی تصاویر مختلفی از آیات قرآن را چه به صورت مستقیم و چه به صورت مضمونی در شعر خود به نمایش گذاشته است. او اکثر آیات نازل شده در شان اهل بیت را در مدح ممدوح خود به کارگرفته است.

نعت در اصل برای توضیح و تخصیص منعوت می آید، ولی گاهی از غرض اصلی خود خارج شده و مجازآ در اغراضی چون مدح و ثنا، ذم و نکوهش، ترحم، تعمیم، ابهام، تفصیل، بیان حقیقت و ماهیت موصوف، کشف و تاکید بکار می رود.
نگارنده در این مقاله، کوشیده است با استفاده از منابم معتبر نحوی و بلاغی، اغراض مجازی و بلاغی نعت رامورد بررسی قرار دهد.

ابوالفرج ببغاء، شاعر و کاتب دربار سیف الدوله حمدانی است. او در اشعار خویش ضمن وفاداری به سبک کهن عرب به نوآوری نیز گرایش داشت. با این همه شهرت ببغاء نه به شعر، که به نثر اوست. او که شیوه خویش را ترسل می داند، به اطناب و تکرار بیش از ایجاز نایت دارد، پیوسته ذخایر غنی زبان عربی را در پی مترادفات می جوید و الفاظی که بر می گزیند غالبا ساده و برازنده اند. وی در رسائل خود نثری روان، شفاف را با عباراتی کامل از برای معانی زیبا، پر تاثیر و دلربا در آمیخته است. چندانکه نثر وی نمونه بازری از نثر سده چهارم هجری به شمار می اید. از این رو در این پژوهش بر آن شدیم تا به معرفی زندگی و آثار ادبی وی بپردازیم.

حکومت آل بویه در 322 ه پس از تصرف شیراز به دست علی بن بویه فرزند ارشد بویه، اعلان موجودیت کرد. فرزندان بویه توانستند به سرعت، متصرفات خویش راگسترش داده و تسلط خود را بر ایران و عراق تحکیم بخشند. از آنجایی که خاندان بویه دارای مذهب شیعه بودند، منشا تحولات عظیمی در راستای اهداف شیعه شدند. علاقهء پادشاهان بویهی به فرهنگ و ادب موجب شد تا آنان اقدامات شایسته ای از جمله، حمایت از شاعران و دانشمندان و انتخاب برترین نویسندگان برای تصدی پستهای حکومتی از خود نشان دهند. وزیران آل بویه نیز که خود از برجسته ترین شخصیت های ادبی زمان به شمار می آمدند، توانستند با تلاشهای خود، نثر عربی را متحول ساخته و به نقطهء اوج شکوفایی برسانند. آنان با تشکیل مجالس ادبی و علمی و نیز با تشویق و حمایت از شاعران و گردآوری آنها درکاخ های خود، جانی دوباره به کالبد شعر عربی بخشیده و موجب رونق و نشاط هر چه بیشتر آن شدند.

ساختار قصیدهء عربی، به همانگونه که برد، ساختاری شد ماندگار.
اما باگذشت زمان، پاره ای از ویژگی های آن به چالش کشیده شد. بویژه پدیدار شدن گونه ای دیگر از قالب های شعری که در مرز شعر عامیانه و فصیح قرار داشت و پرتنوع بود و ایقاعی بس خوش داشت، با ظرفیت شگفت برانگیزی برای طرح عواطف غرامی و وصف زیبایی های طبیعی، در مقابل سبک دیرپای قصیده قامت برافراشت، ولی آنچه در دورهء معاصر رخ داد ضلع سوم این مثلث تغییر را کامل ساخت- تغییری که می رود تا ویژگی های درونی و بیرونی فخیم ترین و کهن ترین قالب شعری عرب را بستر تجربه های بیانی متفاوت و نو تری سازد.

موسیقی، یکی از اسباب و علل مقبولیت شعر نزد خواننده و شنونده است. این پدیده در شعر جهانی، که در بیشتر زبان های دنیا شناخته شده، به چشم می خورد. هر شعری، به عنوان یک پدیده ی جهانی و در عین حال ملی و محلی، میزان توفیق و ماندگاریش بستگی به میزان بهره مندی آن از موسیقی دارد. موسیقی شعر، دارای دامنه ی پهناوری است. وزن و منشاء آن در میان ملل مختلف ممکن است سرچشمه های گوناگون داشته باشد، چنانکه در شعر عرب می توان آنرا به آهنگ پای شتران که در صحرا گام می زنند نسبت داد اگر چه شاعران عرب غالبآ استفاده از شکل تفعیله را اختیار نموده و در مواردی اندک میان شکل سنتی و نوین آن تلفیق ایجاد نموده اند ولی از توانایی های موسیقی سنتی نیز بهره مند برده اند. این پدیده، در شعر فلسطین هم قابل ملاحظه بوده و شاعران به خود اجازه داده اند از آزادی ساختار موسیقی برخوردار باشند. خواننده ی قصاید سمیح القاسم بعنوان یکی از شعرای فلسطینی، با اندکی ذوق و معلومات قادر به تشخیص موسیقی بیرونی و درونی آنها خواهد بود.